زون بندی های متالوژنیکی و کنترل کننده های تکتونو-ماگمایی آنها در کمربند ماگمایی اهر- ارسباران، شمال غرب ایران

منطقه ارسباران در شمال غرب ایران، در استان آذربایجان شرقی واقع شده و بخشی از کمربند ماگمایی البرز- ارسباران- قفقاز کوچک می باشد که آن هم خود بخشی از کمربند بزرگ ماگمایی- متالوژنیکی آلپ- هیمالیاست. در کمربند البرز- ارسباران- قفقاز کوچک، ماگماتیسم مربوط به فرورانش از ژوراسیک بالایی شروع می شود و با وقفه هایی تا کواترنری ادامه می یابد. در منطقه ارسباران فقط ماگماتیسم مربوط به کرتاسه بالایی تا کواترنر رخنمون دارد. این ماگماتیسم بر روی پی سنگ قاره ای ایران مرکزی که دارای ویژگی های گندوانایی است، قرار دارد. همان طوری که در بالا اشاره شد، ماگماتیسم در منطقه ارسباران در بازه زمانی وسیعی رخ داده، ولی همه فازهای ماگمایی با کانه زایی همراه نبوده و شرایط برای تشکیل همه انواع کانه زایی ها با هر فاز ماگمایی فراهم نبوده است، بلکه هر کدام از کانه زایی ها در زمان های خاص تشکیل شده و یا با ماگماتیسم خاصی همراه بوده است. لذا یکی از اهداف این تحقیق بررسی رابطه زمانی- مکانی انواع کانه زایی ها با فازهای مختلف ماگمایی در پهنه ارسباران و تعمیم نتایج حاصله به سرزمین های اطراف بوده است که در نهایت سه زیر زون متالوژنیکی و دو مرحله اصلی برای کانه زایی شناسایی شد که از نظر اکتشافی بسیار مهم است. سنگ های ماگمایی کرتاسه بالا از سنگ های آتشفشانی بازیک- حدواسط زیردریایی که دارای طبیعت کالک آلکالن متمایل به تولئیتی است تشکیل شده است. این سنگ ها مربوط به محیط کمان آتشفشانی(vag) هستند. سنگ های آتشفشانی ائوسن دارای ترکیب حدواسط تا بازیک و اسیدی (اندک) بوده و دارای سرشت آلکالن هستند و به محیط تکتونیکی همزمان با برخورد تا بعد از برخورد تعلق دارند. سنگ های نفوذی ائوسن بالایی- الیگوسن، عمدتا دارای ترکیب اسیدی تا حدواسط است ولی مقادیر اندکی سنگ های بازیک نیز وجود دارد. این توده ها دارای سرشت کالک آلکالن بوده و به قطب پتاسیم بالا تا شوشونیتی تمایل نشان می دهند و در یک محیط همزمان تا بعد از برخورد تشکیل شده اند. سنگ های نیمه آتشفشانی میوسن ترکیب حدواسط- اسیدی داشته و از نوع کالک آلکالن شبه آداکیتی بوده و مربوط به محیط بعد از برخورد و در ارتباط با فرایندهای slab break off و یا delamination هستند. گدازه های آندزیتی- بازالتی پلیو- کواترنر سرشت آلکالن تا التراپتاسیک داشته و محصول نهایی فرایند فرورانش هستند. افزایش آلکالینیتی ماگماتیسم از کرتاسه به الیگوسن را می توان به افزایش ضخامت پوسته و در نتیجه کاهش نرخ ذوب بخشی و نیز دخالت مواد پوسته ای در ارتباط دانست. در کل ماگماتیسم منطقه ارسباران از شمال به جنوب کاهش سن نشان می دهد که می تواند در ارتباط با دور شدن از محل فرورانش تفسیر شود. به عبارتی می توان گفت شیب زون بنیف از شمال به جنوب بوده است. ماگماتیسم سنوزوئیک در منطقه ارسباران مثل سایر بخش های کمربند البرز- ارسباران- قفقاز کوچک با کانه زایی های متعدد و متنوعی همراه است. کانی سازی های مهمی از مس، مولیبدن، طلا و آهن از نوع پورفیری، اسکارنی، اپی ترمال و مرتبط با توده نفوذی در این کمربند رخ داده است. از مهم ترین این کانی سازی ها می توان به کانسارهای پورفیری سونگون، کاجاران، مسجدداغی و میوه رود، اسکارن های سونگون، مزرعه و انجرد و کانسارهای اپی ترمال زگلیک، شرف آباد(هیزه جان) و شکردره و مرتبط با توده های نفوذی قره چیلر، جنوب مزرعه و شلاله اشاره کرد. علاوه بر انواع کانی سازی های ذکر شده در بالا، ذخایر کوچکی از مس نوع رسوبی و مانتو، آهن هیدروترمالی، مس- تنگستن رگچه ای، آرسنیک- آنتیموان رگه ای و نیز نشانه هایی از کانی سازی های کبالت و عناصر رادیواکتیو نیز مشاهده می شود. فعالیت های ماگمایی سنوزوئیک در منطقه ارسباران در زمان های مختلف، با توجه به ویژگی های تکتونو-ماگمایی آن، با کانی سازی های خاص همراه است. سنگ های آتشفشانی ائوسن در جنوب شرق منطقه کانی سازی هایی از مس نوع مانتو را دربر می گیرد. هم چنین کانی سازی هایی از نوع پورفیری و اپی ترمال همراه با زون های دگرسانی وسیع بویژه در زون b، در داخل ولکانیک های ائوسن تشکیل شده است. توده های نفوذی بزرگ ائوسن بالایی- الیگوسن با کانی سازی های کم اهمیتی از نوع مس پورفیری و اسکارنی همراه است. توده های ساب ولکانیک میوسن زیرین کانسارهای بزرگی از مس و مولیبدن نوع پورفیری- اسکارنی و مرتبط با توده نفوذی تشکیل داده اند. کانی سازی مهمی از مس و طلا± مولیبدن همراه با توده های ساب ولکانیک میوسن بالایی دیده می شود که عمدتا از نوع پورفیری و یا اپی ترمال هستند. علاوه بر آن کانی سازی های رگه ای از آرسنیک- آنتیموان دور از مرکز(distal) در ارتباط با ماگماتیسم میو- پلیوسن تشکیل شده است. مشابه با ماگماتیسم، کانه زایی نیز در منطقه ارسباران از نظر مکانی یک نوع زون بندی نشان می دهد، به طوری که سه زیرزون متالوژنیکی قره داغ(a)، مشکین شهر- سیه رود(b) و سبلان- کیامکی(c) از شمال به جنوب در این منطقه قابل تفکیک است. در زیرزون شمالی(زونa) کانسارهای پورفیری، اسکارنی و مرتبط با توده نفوذی مس و مولیبدن غالب است در حالیکه در زیرزون جنوبی(زون c) کانسارهای پورفیری مس و طلا و اپی ترمال آرسنیک بیشتر وجود دارد. در زیرزون میانی(زون b) نیز کانسارهای اپی ترمال طلا غالب است که بعضی از آنها در عمق به سیستم های پورفیری تبدیل می شوند. بنابراین می توان گفت از شمال به جنوب و از قدیم به جدید، کانی سازی از قطب مس- مولیبدن به قطب مس- طلا گرایش پیدا کرده است. از نظر زمانی نیز کانه زایی در منطقه ارسباران در دو برهه زمانی اصلی، یکی در میوسن زیرین( مس و مولیبدن) و دیگری در میوسن بالایی(مس و طلا) رخ داده است.